Türkiye’de Kayıtdışı Ekonomi: Bir Model Denemesi
1. GİRİŞ
Kayıt dışı ekonomi, kamunun denetimi dışındaki ekonomik faaliyetler
olarak tanımlanabilir. Kayıtdışı ekonomi, ya hiç belgeye bağlanmayarak ya da
içeriği gerçeği yansıtmayan belgelerle gerçekleştirilen ekonomik olayın,
devletten ve işletme ile ilgili öteki kişilerden (ortaklardan, alacaklılardan,
kazanca katılan işçilerden vb) tamamen veya kısmen gizlenerek, kayıtlı (resmi)
ekonominin dışına taşınmasıdır (Altuğ, 1999:257).
Kayıt dışı ekonomiye ilgi II. Dünya savaşı sonrasında başlamış,
Fransa’da ilki 1936’da sonraki 1940 yılında olmak üzere kayıt dışı istihdam
konusunda yasal düzenlemeler yapılmış, ilk defa 1958 yılında Cagan tarafından
A.B.D.’de kayıt dışı ekonominin hacmi ölçülmeye çalışılmıştır. Konunun hala
güncel olmasının nedeni ise, genellikle bir sorun olarak görülen olgunun
ortadan kaldırılamamış olmasıdır. Kayıtdışı sektörün büyüklüğünün, başta
işsizlik oranı, bölgeler arasında gelir farklılığı, kişi başına düşen gelir ve hatta
enflasyon olmak üzere bütün sosyoekonomik göstergelere etkileri olacağıdır.
Kayıtdışı ekonominin, kaynak dağılımında etkinlikten uzaklaşma ve gelir
dağılımını bozucu etkileri nedeniyle ekonomide yarattığı refah kaybı, rekabette
eşitliği bozması ile devletin varlığına olan kamu güvenini sarsması diğer
olumsuzlukları arasında sayılabilir. Kayıtdışı ekonominin en önemli
olumsuzluklarından biri de vergi kaybı yaratmasıdır (Yılmaz, 1998:483).
Kayıtdışılık, dünyanın temel gerçeklerinden birisidir. Ülkeler bu
faaliyetleri denetim altına alabilmek için cezalandırma, kanuni takibat, eğitim
ve ekonomik tedbirler uygulamaktadırlar. Bu konuyla ilgili en temel zorluk, bu
faaliyetlere kimlerin katıldığının, faaliyetlerin ortaya çıkış sıklığının,
büyüklüğünün tespitiyle ilgilidir. Bu konuların bilinmesi etkin tedbirler ve
kararlar alınmasını kolaylaştırır. Ancak, kayıtdışılık faaliyetleri içinde
bulunanların kendini gizlemeleri bu işi zorlaştırmaktadır.
Bu çalışmanın amacı da, Türkiye’de 1985-2006 dönemleri arasındaki
kayıtdışı ekonomiyi tahmin etmek ve kayıtdışı ekonomiyi etkileyen faktörleri
tespit etmektir.
Bu amaçla çalışmanın birinci bölümünde Türkiye’de kayıtdışı
ekonominin durumundan bahsedilmiş, Türkiye’de kayıtdışı ekonomi Basit
Parasal Oran yöntemiyle tahmin edilerek, Türkiye’de ve Dünya’da bu konu ile
ilgili yapılan çalışmalar anlatılmıştır.
İkinci bölümde, Türkiye’de kayıtdışı ekonomiyi etkileyen faktörler tespit
edilerek, bir model denemesi yapılmıştır.
Son bölüm, analiz sonuçlarının yorumlanmasıyla ilgilidir.
2. TÜRKİYE’DE KAYITDIŞI EKONOMİ
Kayıtdışı ekonomi, ülkelerin uygulamış oldukları ekonomik sistemlerin,
sosyal, hukuki, ahlaki ve kültürel yapılarının farklılıklarından dolayı ortaya
çıkabilmektedir.
Kayıtdışı ekonominin tahminine ilişkin olarak kullanılan pek çok yöntem
vardır. Bu yöntemler genel olarak, doğrudan, dolaylı ve karma yöntemler olarak
adlandırılmaktadır. Doğrudan ölçme yöntemlerinin temelini, kayıtdışı
ekonominin tahmininde anket uygulamalarının kullanılması oluşturur. Söz
konusu anketler, hanehalkı anketleri, işyeri anketleri, vergi anketleri, zaman
kullanım anketleri gibi anketlerden oluşmaktadır.
Dolaylı ölçme yöntemleri ise çeşitlidir. Değişik yöntemlerle hesaplanan
GSMH büyüklüklerinin karşılaştırılması, istihdam yaklaşımı, vergi incelemesi
yoluyla kayıtdışı ekonominin tespiti, parasalcı yaklaşım gibi yöntemlerden
oluşan kayıtdışı ekonomiyi dolaylı yoldan ölçmeye yönelik bu yöntemlerin yanı
sıra, karma yöntem ile kayıtdışı ekonominin büyüklüğü elektrik üretimi, inşaat
sektöründeki gelişmeler, çimento üretimi gibi veriler yoluyla ölçülmeye
çalışılmaktadır (Us, 2004:16).
Kayıtdışı ekonomi ile ilgili ilk çalışmalardan biri, Cagan(1958)’ın Basit
parasal oran yöntemiyle, ABD’nin II. Dünya Savaşı yıllarında beyan edilmeyen
gelirlerini tahmin eden çalışmasıdır. Feige(1989), banka hesapları, çekler gibi
ödeme araçlarıyla yapılan kayıtdışı ekonomik faaliyetleri de kapsayacak şekilde
yöntemi geliştirmiştir. Tanzi(1983), kayıtdışı ekonomide yoğun olarak
bulunduğu düşünülen nakit para talebini, kişi başına gelir, mevduat faiz oranı,
maaş ve ücretlerin milli gelir içindeki payı ve vergi oranı gibi açıklayıcı
değişkenlerle açıklamıştır. Norman(1982), Klovland(1984) ve Bhattacharyya
(1990) da kayıtdışı ekonomiyi ekonometrik yöntemlerle tahmin etmişlerdir
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder